مقدمه
درخت بنه، پسته کوهی یا پسته وحشی از جمله درختان ارزشمند غرب کشور است. از این درخت و قسمت های مختلف آن در زمینه های متعدد استفاده می شود. شیره درخت بنه یکی از مفیدترین و شناخته شده ترین صمغ ها است. از آن در تهیه محصولات مختلف از جمله آدامس استفاده می شود. آدامس سقز، آدامس طبیعی، آدامس کوهی، آدامس درختی، آدامس گیاهی، آدامس کردی و … واژه هایی رایج برای آدامس حاصل از سقز طبیعی است. آدامس سقز، آدامس حاصل از صمغ سقز یا همان صمغ تراوش شده از درخت بَن است. فرایند تولید این محصول جالب و بسیار دشوار است. اما محصول نهایی یک محصول کاملا سالم، ارزشمند و محبوب می باشد.
ابتدا قصد داریم در این مطلب به معرفی مختصر درخت بنه و اجزا آن، سپس مراحل استخراج شیره سقز از درختان بنه و نهایتا تهیه آدامس طبیعی از این شیره بپردازیم.
درخت بَنه
بنه یا پسته کوهی با نام علمی Pistacia atlantica (به آن درخت بَنه | درخت بَن | درخت ون | درخت ویژه ن می گویند.) ازجمله درختان بسیار باارزش خانواده پسته به شمار می آید. پسته کوهی در رشته کوه های زاگرس و در منطقه غرب کشور در استان‌های ایلام، کردستان، کرمانشاه، خوزستان، کرمان، فارس، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد و سیستان و بلوچستان رویش دارد.
ارزش بالای درختان بنه، به دلیل کاربرد قسمت های مختلف آن در زمینه های متعدد دارویی، صنعتی و خوراکی است. درخت بنه فقط بصورت وحشی و خودرو رویش دارد. چرا که نهال درخت بنه را بر خلاف گونه های گیاهی دیگر نمیتوان در گلخانه رویاند. دلیل این امر سفتی و سختی پوسته دانه درخت بَنه است. که باید چندین سال در طبیعت بماند. این پوسته سخت در بین سنگ ها ساییده و شکننده می شود. در سرمای زمستان و فصل یخبندان پوسته ترک می خورد. این ترک سبب سبز شدن و جوانه زدن دانه در فصل بهار می شود.
درخت بنه بدون دخالت هیچگونه نیروی انسانی و دور از هر گونه کود و مواد شیمیایی به ثمر میرسد. این امر هم دارای پیامد مثبت و هم پیامد منفی است. پیامد مثبت این امر به خلوص، سالم و طبیعی بودن این درخت در نتیجه رشد خودرو آن اشاره دارد. درحالی که همین امر می تواند درختان بنه را در صورت عدم حفاظت در معرض خطر انقراض قرار دهد. درخت بنه دارای ارقام متعددی است. فقط 3 گونه درخت بنه در ایران قابل رشد است. در مقاله معرفی انواع پسته به بیان کامل انواع پسته، پسته کوهی و زیرگونه های آن پرداخته شده است.
میوه درخت بَنه
بَنه (پسته کوهی) اجداد طبیعی و وحشی همان پسته آشنا بر همگان است. دانه بنه (در متون طب سنتی حبه الخضراء) همان میوه درخت بنه است. دانه درخت بنه به دلیل شرایط خاص رشد این درخت (به صورت خودرو در طبیعت بکر و دست نخورده و به دور از هرگونه مواد شیمایی)، دارای خواص بسیار بالاتری نسبت به پسته است. از لحاظ ظاهری مغز دانه بنه شبیه به پسته است. اما از نظر اندازه از آن بسیار کوچکتر می باشد. به میوه درخت بنه (قَزوان) نیز می گویند. رنگ دانه بنه در ابتدای رشد آن به رنگ صورتی و پس از مدتی صورتی مایل به قرمز می شود. در نهایت نیز به هنگام رسیدن دانه بنه به سبز تغییر رنگ می دهد. از بنه یا قَزوان برای خوشبو کردن دوغ، روغن حیوانی و تهیه ترشی نیز استفاده می شود.
دانه بنه دارای خواص بسیار زیادی است. از جمله این خواص می توان به درمان کم خونی، منبع غنی انتی اکسیدان، خاصیت آنتی بیوتیکی، افزایش مقاومت بدن در برابر بیماری های عفونی و میکروبی، تقویت سیستم گوارش، تقویت پوست و مو، تقویت اعصاب و.. اشاره نمود. به دلیل خواص ارزشمند و بی شمار این دانه، بنه به مروارید سبز شهرت دارد. درمقاله شناخت میوه درخت بنه به بیان کامل تر میوه درخت بنه، خواص و کاربردهای غذایی و دارویی آن پرداخته شده است.
شیره درخت بَنه
از درختان مختلف رزین چسبناکی هنگام قطع یا زخمی شدن تنه آن ها تراوش میشود. این رزین مانند یک بانداژ عمل میکند. رزین زخم درخت را می پوشاند. از آن در برابر حشرات، انگل و سایر عوامل بیماری زا محافظت می کند. قرن هاست که از رزین ها به دلیل فواید و نقش موثر آن در سلامتی استفاده های متعدد میشود. از تنه درخت بنه در فصل پاییز به شکل طبیعی یا بر اثر ایجاد شکاف صمغ خاص و مرغوبی ترشح میشود. صمغ ترشحی از تنه درخت در ابتدا به رنگ سبز روشن و غلیظ و چسبناک است. این صمغ به سقز شهرت دارد. به همین دلیل گاهی این درخت را با نام درخت سقز نیز میشناسند.
مفیدترین و شناخته شده ترین صمغ طبیعی، صمغ درخت پسته وحشی (بَن) است. خواص سقز بر همگان اثبات شده است. این ماده باارزش، کاربردهای متعددی در زمینه های مختلف دارویی، درمانی، صنعتی و غذایی دارد. از خواص سقز در طب سنتی نیز استفاده های زیادی می شود. 25 درصد از شیره سقز حاوی روغن پر ارزش و صنعتی تربانتین است. تربانتین کاربردهای فراوانی در صنعت دارد.
سقز به دلیل دارا بودن ارزش اقتصادی فراوان، جزء اقلام صادراتی با اهمیت از نظر ارز آوری برای کشور است. رایج ترین استفاده سقز طبیعی در تولید آدامس طبیعی یا آدامس سقز است. سقز علاوه بر شکل اولیه شیره مانند خود در انواع و شکل های متنوع دیگری نیز یافت میشود.
تهیه آدامس طبیعی از سقز درخت بنه
همزمان با پایان بارش های بهاره و افزایش دما (بین اوسط خرداد تا اوایل تیر ماه) بهره برداری سقز از تنه درختان بنه نیز آغاز می شود. در این زمان درخت در حال رشد است. شیره سقز از آن ترشح می شود. در ادامه مراحل اولیه استخراج شیره سقز و تبدیل آن به آدامس بیان گردیده است.
ایجاد برش هایی بر تنه درخت
برای استحصال شیره سقز ابتدا باید درختان با قطر حداقل 30 سانتیمتر را انتخاب کرد. سپس با تیشه زخم هایی به اندازه 5 سانت و عمق 1 سانت به حالت زیگزاگی و با فاصله 20 سانت از همدیگر را روی تنه درخت ایجاد می کنند. به زخم های روی تنه درختان در اصطلاح له له (lalah) می گویند. تعداد برش های روی یک درخت نباید بیشتر از 25 زخم باشد. چون به مرور زمان سبب وارد شدن صدمات زیاد به درخت و خشک شدن تدریجی آن می گردد. به طور کلی روی هر درخت بسته به قطر و تعداد شاخه های آن کاسه های متعددی ایجاد می شود. یکی دیگر از نکات مورد توجه در اینکار، عدم زخم زدن بر شاخه های فرعی درخت است. برش ها باید بر تنه اصلی درخت زده شود.
کاسه گذاری درخت
بعد از ایجاد بریدگی روی تنه درختان، با خاک رس کاسه های گلی کوچکی درست میکنند. برای درست کردن کاسه ها ابتدا باید خاک را الک کرد. تا نرم شود. سپس خاک را با آب مخلوط و گل درست میکنند. گل را چند بار به هم می زنند. فشار می دهند. بااینکار گل حالت چسبندگی و کش دار پیدا میکند. در زبان کردی به این کاسه ها گلی “کوچه له” (Kochaleh) می گویند. اکنون کاسه ها را در زیر بریدگی های تنه درخت قرار میدهند. خاک رس به علت خاصیت چسبندگی فراوان بهترین نوع خاک برای تهیه این کاسه های گلی است. در تهیه کاسه های گلی ورز دادن گل بسیار مهم است. چون اگر ورز دادن به خوبی انجام نشود، کاسه درست شده پس از خشک شدن در مقابل آفتاب ترک میخورد. لذا به راحتی از درخت جدا می شود.
جمع آوری سقز ترشح شده
شیره ترشح شده از تنه درختان بنه به آرامی وارد کاسه هایی که زیر آن ها قرار گرفته می شود. این امر بسته به شرایط آب و هوایی منطقه میتواند بین 3 الی 5 هفته طول بکشد. بعد از پر شدن کاسه ها اقدام به جمع آوری کاسه ها می نمایند. زمان جمع آوری کاسه ها صبح زود است. اینکار از موقع طلوع آفتاب تا خنکی هوا ادامه می یابد. با گرم شدن هوا شیره سقز (که در این مرحله به آن شیره بنیشته تال می گویند) رقیق و چسبنده می گردد. در این حالت جمع آوری سقز ضایعات زیادی به همراه خواهد داشت. به همین دلیل باید جمع آوری کاسه های پرشده را قبل از گرم شدن هوا به اتمام رساند.
جداسازی شیره سقز از کاسه ها
هنگام جمع آوری شیره های موجود در کاسه ها، شیره سقز بعلت خنکی هوا سفت و حالتی خمیر مانند دارد. لذا جدا سازی شیره از کاسه ها راحت است. برای اینکار ابتدا انگشت اشاره را با روغن محلی چرب می کنند. سپس انگشت چرب را در شیره فرو می برند. با یک حرکت شیره را از کاسه گلی جدا می کنند.
شیره خام بسیار رقیق می باشد. لذا حمل آن دشوار است. به همین دلیل اغلب بعد از جمع آوری شیره ها آن ها را در ظرف های حلبی می ریزند. پس از اضافه نمودن مقدار مشخصی آب، شیره را می جوشانند. اینکار سبب غلظت آن می گردد. از طرف دیگر ناخالصی هایی مانند سنگریزه، گرد و خاک، برگ و … که در هنگام جمع آوری شیره به آن چسبیده را جدا می کند.
پس از اتمام جوشاندن شیره ها، آن ها را در داخل کیسه هایی که از پارچه مخصوص تهیه شده می ریزند. سپس آن را در آب سرد می گذارند. تا کاملاً سفت شود. اکنون حمل و نقل آن به سهولت امکان پذیر است. به این ترتیب کار بهره برداری از درختان پایان می یابد.
فرآوری سقز و تهیه آدامس طبیعی
رایج ترین استفاده سقز طبیعی در تولید آدامس طبیعی یا همان آدامس سقز است. برای تهیه آدامس طبیعی از شیره سقز ابتدا باید سقز جمع آوری شود. سپس پالایش شود. حین جمع آوری سقز از تنه درختان مقداری گرد و خاک با آن مخلوط و سقز دارای ناخالصی هایی می گردد. لذا مراحل پالایش سقز خام باید کاملا تحت نظر متخصصان و در محیط آزمایشگاهی انجام گیرد.
پس از پالایش سقز خام نوبت به پخت آن می رسد. در همین مرحله نیز تربانتین موجود در سقز از آن جدا می گردد. در مرحله بعد عمل رطوبت گیری در مخازن تحت خلاء و به دنبال آن ترکیب سقز با مواد اولیه (شامل شیرین کننده ها و پرکننده) انجام می گیرد. پس از طی مراحل بالا به سراغ چرخ دهی و فرم دهی مخلوط توسط دستگاه مخصوص اکسترودر می رویم. در این مرحله خمیر به شکل قطعات آدامس تبدیل می شود. در آخر نیز برای بسته بندی آماده می گردد.
محدودیت های جغرافیایی موجود از یک طرف و شرایط دشوار استحصال و فرآوری شیره سقز از طرف دیگر سبب محدودیت تولید آدامس طبیعی در کشور ما گردیده است. به طور کلی در ایران و جهان تعداد بسیار محدودی تولیدکننده مدرن در زمینه تولید آدامس طبیعی وجود دارد. تولید این محصول در ایران نیز توسط دو شرکت صورت می گیرد. شرکت سقز سازی سیوان کردستان از جمله شرکت های تولید کننده آدامس طبیعی تحت برند بَن است. در مقاله معرفی برترین آدامس های طبیعی جهان به بیان کامل تمامی برندهای آدامس طبیعی در ایران و سایر کشورهای دیگر پرداخته شده است.
آدامس طبیعی بَن
آدامس سقز بَن محصول شرکت تولیدی سقزسازی سیوان کردستان است. فرایند تولید محصول آدامس طبیعی بسیار دشوار است. اما به همان نسبت محصول نهایی دارای کیفیت، طعم، سلامت و اصالت بالایی است. امروزه اکثر محصولات غذایی به واسطه بهره وری و سودآوری صنعتی، به سمت مصنوعی و شیمیایی شدن رفته اند. اما آدامس بَن از دل طبیعت ایجاد شده است. لذا مصرف کننده با خیال آسوده نسبت به سلامتی خود می تواند آن را مصرف نماید.
آدامس طبیعی بَن به دلیل بافت طبیعی و بهره مندی از سقز دارای خواص بسیار زیادی است. از جمله: سازگاری با سیستم گوارشی بدن انسان، نرمی و عدم فشار به فک و دندان حین جویدن، عدم استفاده از افزودنی های مضر شیمیایی و مصنوعی، پیشگیری از پوسیدگی دندان، التیام و تقویت لثه، از بین برنده باکتری های هلیکو و پیلوری (عامل زخم معده) و … . همچنین آدامس بَن برخلاف آدامس های دیگر صرفا برای جویدن نیست. به دلیل خواص طبیعی آن یک آدامس خوراکی است.
مراجعه به فروشگاه آدامس طبیعی بَن
مطالب مرتبط
- آدامس سقز یا آدامس طبیعی
- تفاوت آدامس طبیعی و صنعتی
- معرفی برترین آدامس های طبیعی جهان
- چرا میتوان آدامس طبیعی را قورت داد؟
- شناخت میوه درخت بنه
- خواص سقز طبیعی – بنیشت
منابع
سقز استفاده کردم هم خوشمزه س هم مفیده.با آدامس های دیگه فرق داره ولی خوبه