مقدمه
عطر و ادکلن از دیرباز تاکنون همواره علاقه‌مندان بسیاری داشته و امروزه نیز کاربرد زیادی در میان مردم سراسر جهان دارد. عطر قدمتی هزارساله دارد و اینکه کدام ملت برای اولین بار عطر را ساخت به صورت دقیق مشخص نیست، اما نمونه‌هایی از عطر در مصر باستان، امپراطوری رم، بین‌النهرین و امپراطوری ایران کشف شده است. عطر در برخی فرهنگ‌ها به دلیل رایج بودن این باور که به پاکیزگی فرد کمک می‌کند، دارای اهمیت بود. قدیمی‌ترین کاربرد عطر برای اهداف مذهبی بود که با سوزاندن گیاهان خوشبو، رایحه مطبوعی ایجاد می‌کردند. اما خیلی طول نکشید که مردم دریافتند که از عطر برای اهداف دیگری نیز میتوان استفاده کرد؛ لذا، کم کم مصرف عطر برای مصارف شخصی نیز گسترش پیدا کرد. در ادامه این مطلب میخواهیم به توضیح درباره عطر و تاریخچه آن، پیدایش عطر در بهترین کشور صنعت عطرسازی یعنی فرانسه و درنهایت عناصر تشکیل دهنده عطر و ادکلن بپردازیم.
1- تاریخچه عطر
عطرسازی از میان رودان و مصر در زمان باستان شروع شده و سپس در ایران و روم باستان توسعه پیدا کرد. اولین شیمی‌دان ثبت شده دنیا زنی بنام تاپوتی عطر ساز بود که طبق لوحه‌های خط میخی در هزاره دوم قبل از میلاد، در رودان می‌زیسته‌است. او گل‌ها، روغن‌ها و وج را با دیگر مواد معطر چندین بار متوالی تقطیر و صاف می‌کرد تا درنهایت عطر مورد نظر خود را تولید می کرد.
سال ۲۰۰۵، باستان شناسان آنچه که قدیمی‌ترین عطر جهان به نظر میرسید را در پیرگوس، قبرس کشف کردند که این عطرها قدمتی بیش از ۴۰۰۰ سال دارند. در زمان‌های قدیم مردم عطرها را با استفاده از گیاهان و ادویه جاتی مانند بادام، گشنیز، گل تلفونی (مورد سبز)، رزین رسته مخروطیان، ترنج، و همچنین انواع مختلف گل تولید می‌کردند.
فرایند عصاره گیری از گل‌ها با استفاده از روش تقطیر را برای اولین بار ابن سینا معرفی کرد. از زمان این کشف، عطر را از مخلوط روغن‌ها، گیاهان یا گلبرگ‌های خرد شده که یک ترکیب قوی معطر را به وجود می‌آورد، تهیه می کنند. در این میان گلاب نسبت به سایرین خیلی زود محبوبیت یافت.
2- صنعت عطرسازی در فرانسه
از مهمترین پیشتازان صنعت مد و عطرسازی با دارا بودن معروف ترین برندهای عطر جهان (کریستین دیور، چنل، لویی‌ویتونو و..) و همچنین شرکت های مشهور در این حوزه، کشور فرانسه است. در گذشته شهر کوچک گرس در فرانسه عطرهای بسیار خوشبویی تولید می‌کرد اما امروزه پاریس به عنوان مرکز صنعت عطر شناخته میشود. وجود گیاهان خوشبو مانند یاس، رز و اسطوخودوس در فرانسه، به پیشرفت و شهرت صنعت عطرسازی در فرانسه کمک بسیاری کرده است.
فرانسه رمانتیک‌ترین و محبوب‌ترین شهر دنیا از نظر مردمی است که در آنجا زندگی نمی‌کنند و با داشتن تاریخی دور و دراز و فرهنگی خاص، نه تنها مبدا تولید بسیاری از عطرهای خوشبو در طول تاریخ بوده، بلکه محل تولد بسیاری از برندهای لوکس و گران قیمت جهان نیز به شمار می آید.
شاید برایتان جالب باشد که بدانید چرا فرانسه مبدا تولید بهترین عطرهای دنیا در طول تاریخ بوده است؟ احتمالا جوابتان این باشد که فرانسه از مهمترین کشورهای صنعتی و مهد تمدن جوامع جهانی است، اما پاسخ صحیح دقیقا چیزی برعکس این تفکر است. در ادامه میخواهیم تاریخچه پیدایش عطر و ادکلن را در این کشور صنعتی و مدرن تشریح کنیم.
1-2 پیدایش عطرهای فرانسوی
مرور تاریخ نشان می‌دهد، که اشراف فرانسوی، خود را بی نیاز از تمیزی و در نتیجه استحمام می‌دانستند و این امر را یک افتخار هم می‌دانستند به همین دلیل فرانسوی‌ها، در طول تاریخ جزو کثیف‌ترین جوامع بشری شناخته شده اند. این موضوع در سابقه تاریخی جهان نشان می‌دهد، فرانسه، با اینکه مهد تمدن اروپا بوده، اما در نظافت تقریبا حرفی برای گفتن نداشته است.
یکی از علل بی توجهی به نظافت شخصی در فرانسوی‌ها، ساخت عطرهای خالص با ماندگاری بالا در تاریخ این کشور است که باعث می شد تا عطرها مدت زیادی بر روی لباس و پوست بدن باقی بماند و لذا مانع پخش بوی نامطبوع بدن بشود. لردهای فرانسوی در طول تاریخ نیز دقیقا به همین دلیل کمتر به فکر استحمام می‌افتادند و با استفاده از رایحه‌ها و عطرهای خالص، پاکیزه نبودنشان را پوشش می‌دادند. بدین ترتیب فرانسه در طول تاریخ ابتدا به یکی از پرمصرف‌ترین کشورهای دنیا در زمینه استفاده از عطر و سپس بزرگ‌ترین تولید کننده و خواستگاه عطر و ادکلن با کیفیت شناخته شد.
دلیل اینکه بیشتر عطرهای اولیه فرانسوی، رایحه بسیار تندی داشتند، استفاده از مشک و عنبر چرب خالص در ساخت عطرها بوده و همین رایحه تند باعث می‌شد مردم کمتر به حمام بروند، زیرا تا مدت طولانی، این رایحه بر روی بدن آن‌ها می‌ماند و دیگر نیازی به حمام رفتن نداشتند.
از طرف دیگر کشف الکل کمک بزرگی به صنعت عطرسازی کرد. زمانی که همسر هنری دوم، پادشاه فرانسه از چند عطرساز ایتالیایی خواست تا در پاریس بمانند، کم کم جایگاه عطر در دنیا از ایتالیا به فرانسه منتقل شد. هر چند در قرون وسطی نظافت و استحمام رواج پیدا کرده بود، اما در رنسانس به خاطر بروز بیماری واگیردار طاعون دوباره کنار گذاشته شد. در آن دوران پزشک هنری دوم دستور داد تا تمام حمام‌های عمومی را ببندند و به جای آب از عطر استفاده کنند، تا به وسیله الکل موجود در عطر و ضد عفونی کردن بتوانند این بیماری مهلک را کنترل کنند. کم کم این عطرهای تند و خوشبو نه تنها برای حمام رفتن بلکه در سرویس های بهداشتی هم استفاده شد و در زمان بیماری‌های واگیردار، عطرسازان سعی در ساخت عطرهایی داشتند، که علاوه بر خوشبو کردن و استفاده در حمام و توالت، خاصیت ضدعفونی کنندگی نیز داشته باشد. امروزه نیز فرانسوی‌ها به جای حمام کردن روزانه، طبق عادت تاریخی خود با عطرها دوش می‌گیرند! شاید اصطلاح با عطر دوش گرفتن نیز که امروزه رایج است از همین تاریخ رواج پیدا کرده باشد.
3- بخش اصلی مواد تشکیل دهنده عطرها
همه عطرها از سه ماده تشکیل دهنده تهیه شده اند که تفاوت در میزان غلظت و حجم مورد استفاده آن ها در یک ترکیب میتواند عطرهای مختلفی با درجات گوناگونی از کیفیت و ماندگاری تولید کند.
1-3 بخش اول مواد تشکیل دهنده عطر
اولین بخش هر عطر که در اولین برخورد با رایحه یک ادکلن به مشام می رسد TOP Note نام دارد. تاپ نوت در حقیقت ماده ای خوشبو و مؤثر است که اصلی ترین بخش رایحه یک عطر را تشکیل می دهد. تاپ نوت فرارترین و بارزترین بخش بوی هر عطر یا ادکلن است.
2-3 بخش دوم مواد تشکیل دهنده عطر
بخش دوم عطرها که اصلی ترین مکمل تاپ نوت است Middle Note نام دارد. میدل نوت یا نوت میانی از نظر ماندگاری از تاپ نوت پرقدرت تر است و معمولاً از رایحه گل هایی همچون یاس یا بنفشه در آن استفاده میشود.
3-3 بخش سوم مواد تشکیل دهنده عطر
رایحه ای که برای به مشام رسیدن و حس شدن زمان بیشتری میخواهد و از نظر ماندگاری پر قدرت ترین بخش یک رایحه است End Note نام دارد.
در عطرهای مرغوب و با کیفیت که در ابتدای اسپری شدن یک رایحه دارند و بعد از گذشت سه تا پنج ساعت تغییر رایحه می‌دهند، آنچه در پایان این مدت زمان به مشام میرسد همان رایحه نت پایانی ادکلن است.
4- اجزای تشکیل دهنده عطر
صدها سال پیش، عطرها فقط از مواد طبیعی همچون مشک، عنبر، چوب صندل، عصاره گل ها و روغن های خاص تهیه میشدند. اما اکنون بیشتر ماده تشکیل دهنده عطرها را مواد شیمیایی که در شرایط آزمایشگاهی تولید می‌شوند، تشکیل داده است. امروزه گران‌ترین عطرها نه کاملاً سنتزی هستند و نه کاملاً طبیعی. بهترین محصول، ترکیبی از هردو است تا ضمن تولید عطر طبیعی، قیمت را نیز کاهش دهد و به مصرف‌کننده هنگام استفاده خاطرات خوشی القا کند. سقز که شیره برگرفته از درختان بنه (پسته کوهی) در ایران میباشد یکی از این مواد طبیعی است. سقز طبیعی خاصیت های زیادی دارد. این شیره علاوه بر مصرف خوراکی، درمانی و دارویی، در فرانسه و آلمان، هم در صنایع داروسازی و هم عطر سازی استفاده میشود. یکی از رایج ترین مصارف خوراکی این شیره میتوان به استفاده از آن در تهیه آدامس طبیعی (آدامس طبیعی بن) اشاره کرد. همانگونه که پیشتر گفتیم فرانسه یکی از مهمترین مراکز عطر و ادکلن در جهان است. جالب است بدانید که برخی از عطرهای فرانسه از صمغ بنه یا همان شیره سقز به عنوان پایه عطرهای خود استفاده میکنند.
به طور کلی اجزای تشکیل‌دهنده عطرها عبارت اند از: حامل یا حلال، مواد تثبیت‌کننده و عناصر خوشبو.
1-4 حلال‌ها
از پایه های بسیار مهم و اساسی در ساخت عطر حلال ها هستند. حلال انواع مختلفی دارد و بسته به غلظت و میزان ترکیب با عصاره عطرها آن را ماندگار یا فرار می‌کند. از آب و الکل نیز به عنوان حلال در عطرها استفاده میکنند و رقیق کردن آن باعث بهبود بخشیدن به قدرت پخش کنندگی عطرها میشود.
حلال ها نقش موثری درعطرها دارند به طوری که بدون وجود حلال غلظت عطر به قدری است که برای استشمام رایحه آن باید بینی خود را به محل استعمال عطر بسیار نزدیک کنید. جالب این که عموماً عطرها بین ۱۰ تا ۲۵ درصد عصاره خالص دارند و مابقی حجم آن‌ها را همین حلال ها تشکیل می‌دهد.
2-4 تثبیت‌کننده‌ها
دومین عنصر موثر در ساخت عطرها ثبیت کننده ها هستند. ثبیت کننده میتواند قدرت ماندگاری رایحه را بهبود بخشد. وجود تثبیت کننده بسیار حیاتی و میزان مصرف آن دقیقاً همان چیزی است که تعیین می‌کند یک عطر تا چه میزان مرغوب و ماندگار است.
مواد تثبیت‌کننده به عنوان موادی با فراریت پایین‌تر از روغن‌های عطری در نظر گرفته میشود که سرعت تبخیر اجزای تشکیل‌دهنده معطر گوناگون در عطر را کند و یکسان می‌سازد. معمولاً تثبیت کننده ها روغن های خاصی هستند که از مواد طبیعی گوناگونی به دست می‌آیند. انواع مواد تثبیت‌کننده عبارتند از ترشحات حیوانی، محصولات رزینی، روغن‌های اسانسی و مواد شیمیایی سنتزی.
1-2-4 مواد تثبیت‌کننده حیوانی
از میان تمام محصولات حیوانی، کاستور، یا کاستوریوم، ماده ترشح‌شده از غدد جنسی نارنجی مایل به قهوه‌ای رنگ سگ آبی، به مقدار زیادی به کاربرده میشود. مشک زَباد، ترشح نیم مایع و چربی از غدد جنسی گربه زباد (که حیوان بومی بسیاری از کشورهاست) است. مَشک، ترشحات خشک‌شده از کیسه‌های شکمی آهوی خُتن نر است که در کوه‌های هیمالیا یافت میشود. مُشک، مفیدترین مواد تثبیت‌کننده حیوانی است که موجب پخش و روان شدن ترکیب عطر میشود حتی اگر رقیق شود و بوی آن کاملاً محو شده باشد. عنبر کمترین مصرف را دارد، ولی احتمالاً شناخته‌شده‌ترین مواد تثبیت‌کننده حیوانی است. عنبر، سنگریزه یا ترشحاتی است که از شکم برخی نهنگ های به دام افتاده یا در ساحل گرفتارشده به دست می‌آید. مُشک زیباتا جدیدترین ماده تثبیت‌کننده حیوانی است که از غدد موش آبی لویزیانا به دست می‌آید.
جالب است بدانید که یکی از مشهورترین و مؤثرترین موادی که در ساخت عطرها به کار می‌رود از بدن حیوانی به نام سیویت از انواع گربه سانان استخراج میشود که به آن سیوتون میگویند و تأثیر آن در ساخت عطرها شبیه به مشک و عنبر است. این ماده به طرز هنرمندانه ای در پوششی از رایحه گل ها پیچیده و محو میشود و اصلی ترین بخش ساخت هر نوع عطری همین ماده است.
2-2-4 مواد تثبیت‌کننده رزینی
صمغ بعضی از درختان نیز به عنوان تثبیت کننده در عطرها مورد استفاده قرار می‌گیرد. مواد تثبیت‌کننده رزینی موادی هستند که به طور طبیعی یا بر اثر آسیب‌دیدگی از گیاهان خاصی ترشح می‌شوند و ارزش تاریخی آن‌ها مهم‌تر از ارزش تجارتی‌شان است. این مواد تثبیت‌کننده عبارت‌اند از: رزین‌های سخت (مثل بنزویین و صمغ‌ها)؛ رزین‌های نرم (مثل صمغ مُرّ و لادن عنبری)؛ صمغ‌هایی که تا حدودی نرم هستند (مثل صمغ پرو، صمغ تولو، کوپی آبا، استوراکس)؛ اولئورزین ها و مواد روغنی (مثل ترپن ها)؛ و عصاره‌های ناشی از رزین‌های کم گرانرو (مثل آمبرین). چوب صندل یکی از معروف ترین و پرکاربرد ترین گیاهانی که روغن آن به عنوان تثبیت کننده بوی عطر مصرف میشود.
3-2-4 مواد تثبیت‌کننده روغن اسانسی
از روغن اسانسی گوناگونی برای خاصیت تثبیت‌کنندگی علاوه بر بوی آن‌ها استفاده میشود. مهمترین آن‌ها عبارت‌اند از مرموک، خس‌خس، اسانس پاچولی، ایرسای فلورانسی و صندل.
4-2-4 مواد تثبیت‌کننده سنتزی
میتوان به جای برخی از مواد تثبیت کننده حیوانی، از استرهای نسبتاً بدون بو با نقطه‌جوش بالا که نقش تثبیت‌کنندگی دارند استفاده کرد. مثلا میتوان از گلیسریل دی استات (259C)، اتیل فتالات (295C)، و بنزیل بنزوات (323C)، استفاده کرد.
3-4 مواد خوشبو
اکثریت مواد خوشبویی که در عطرسازی به کار برده میشود جزو سه دسته زیر هستند: 1- روغن‌های اسانسی، 2- مواد مستقل، 3- مواد شیمیایی سنتزی یا نیم سنتزی.
1-3-4 روغن‌های اسانسی
روغن‌های اسانسی روغن‌های خوشبوی فرّاری با اصل گیاهی هستند. البته ناگفته نماند که بین روغن گل‌های طبیعی به‌دست‌آمده از عطر گیری با روغن‌های جاذب یا استخراج توسط حلال و روغن‌های اسانسی بازیابی شده توسط تقطیر باید تفاوت قائل شد.
روغن های اسانسی، در آب نامحلول و در حلال‌های آلی محلول هستند، هرچند همان‌طور که در گلاب و عصاره بهار نارنج دیده میشود مقدار کافی روغن ممکن است در آب حل شود. ترکیباتی را که در روغن‌های اسانسی به وجود می‌آیند میتوان به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد:
1- استرها. عمدتاً بنزوییک، استیک سالیسیلیک و سینامیک اسیدها.
2- الکل‌های. لینالول، ژرانیول، سیترونلول، ترپینول، منتول، بورنئول.
3- آلدهیدها. سیترال، سیترونلول، بنزالدهید، کامینیک آلدهید، وانیلین.
4- اسیدها. بنزوییک، سینامیک، میریستیک، ایزووالریک در حالت آزاد.
5- فنول ها. اوژنول، تیمول، کارواکرول.
6- کتون ها. کارون، منتون، پولگون، ایرون، فنچون، تاجون، کامفور، متیلتونیل کتون، متیل هپتنون.
7- استرها، سینول، اترهای درونی (اوکالیپتول)، آنتول، سافرول
8- لاکتون ها. کومارین،
9- ترپن ها./کامفین، پینن، لیمونن، فلاندرین، سدرین،
10- هیدروکربن‌ها. سیمین، استیرن (فنیل اتیلن).
امروزه عطرها با روش های بسیار متفاوت تری نسبت به گذشته و با مواد شیمیایی مصنوعی به جای روغن های طبیعی ساخته و مورد استفاده قرار می‌گیرند. استفاده از این مواد باعث کاهش هزینه و در نتیجه استفاده بیشتر از عطر و ادکلن میشود. اما بهره برداری و استفاده از صمغ بنه به عنوان یک ماده کاملا طبیعی در صنعت عطرسازی و تولید عطر و ادکلن بجای مواد مصنوعی و شیمیایی میتواند پیشرفت چشمگیری در این حوزه به شمار آید.
در نهایت باید گفت حس بویایی یک فعالیت درست مغزی محسوب میشود و استفاده از عطر و رایحه های متعدد آن برای ایجاد حس خوب در میان مردم و افزایش حس اعتماد پذیری و همچنین اعتماد به نفس هرچه بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به سابقه و کاربرد استفاده از سقز درختان بنه در پایه عطرهای فرانسوی امیدواریم بتوانیم با گسترش و پیشرفت صنعت عطرسازی از این ماده گران بها در تولید عطرهای ساخت داخل نیز بهره گیریم.
منابع
ممنون از مطلب خوبتون.نمیدونستم توی عطرهم میشه از این ماده استفاده کرد.
ممنون از نظر شما دوست عزیز. بله همین طور که در مقالات دیگر هم گفته شد علاوه بر خواص بی شمار سقزطبیعی، میتوان آن را در صنایع بسیار زیادی هم به کار برد.