معرفی انواع پسته

مقدمه

گیاهان تیره آناکاردیاسه که در ایران گاهی به تیره پسته و گاهی به تیره انبه معرف است، گیاهانی درختی هستند که در مناطق گرم انتشار جغرافیایی رشد می یابند. از این گونه گیاهان مختلفی وجود دارد. در ادامه تیره آناکاردیاسه و به طور کلی پسته، گونه و زیر گونه های متعدد آن تشریح گردیده است.

آناکاردیاسه یا پسته (Anacardiacea)

گیاهان تیره آناکاردیاسه به صورت درخت یا درختچه رشد و نمو می یابند. گیاهان این تیره مجموعاً از 75 جنس و 600 گونه تشکیل شده که بیشتر در مناطق بین استوایی و معتدله پراکنده است. از ویژگی گیاهان این تیره، برگ هایی ساده یا مرکب و گل هایی منظم، یا هر نوع نر و ماده، یک پایه یا دو پایه دارند. کاسه و جام گل آن ها هر یک از پنج قطعه تشکیل شده است. (در بین آن ها انواع فاقد کاسه یا جام نیز دیده می شود). پرچم این تیره به تعداد گلبرگ ها یا دو برابر آن (5 یا 10) است. تخمدان آن ها اگرچه دارای خانه است ولی فقط یکی از تخمک‏ ها به دانه مبدل می شود.

میوه تیره آناکاردیاسه به صورت مختلف خشک، بالدار و یا شفت مانند و ناشکوفا است. گیاهان متعددی از این تیره در ایران موجود است. از جمله میتوان درخت پر Rhus Colinusl و درخت سماق Sumac  با نام علمی Coriaria Rose، درخت انبه Magifera Indica  و درخت پسته Pistacia که دارای گونه های متعددی است را جزء این تیره به شمار آورد.  

جنس پسته (Pistacia)

این گیاهان معمولاً درختی (ندرتاً درختچه ای) با برگ های مرکب شانه ای و خزان کننده می باشند. گل آذین خوشه مانند و میوه ای از نوع شفت دارند. گل ها دو جنس و معمولاً چهار قطعه ای (چهار پر) است. گونه های خودروی این محصول اغلب دارای تاجی گرد و تنه نسبتاً قطور با پوستی ناصاف و تیره رنگ است. جنس پسته گونه های متعددی، در بخش های مختلف جهان انتشار یافته است.

گونه های متعدد پسته

در دنیا از جنس درخت پسته گونه های متعددی نام برده شده است که در زیر این گونه ها به شکل مختصری بیان شده اند.

گونه Pistacia lentiscus

 این گونه در مناطقی با آب و هوای مدیترانه ای اروپا، آسیا و آفریقا تا جزایر قناری رشد می یابد. تربانتین قبرس از این گونه حاصل می شود. صمغ این گیاه پس از سفت شدن به عنوان سقز برای خوشبو کردن دهان مصرف می گردد.

گونه Terbantina

تقریباً در همان مناطق رشد گونه Pistacia lentiscus می روید که شبیه بنه است. صمغ این گونه دارای بوی بسیار تندی است که به Mastic معروف است.

گونه Atlantica

همان بنه است. این گونه به صورت خودرو در آسیا، شمال آفریقا و جزایر قناری می روید. همچنین این گونه در کشور مراکش نیز زیاد است.

گونه Vera

همان پسته معمولی یا ایرانی است. با نام‏ های مترادف P.Narfonnensis P. Trifolia بصورت خودرو در ایران و قسمت آسیای میانه و افغانستان دیده می شود. این گونه بصورت زراعی در ایران، افغانستان، یونان، ترکیه، جنوب ایتالیا، شمال آفریقا، تونس، مراکش و در آمریکا کاشته می شود.

گونه Mutica

در ایران و آسیای میانه، ترکیه، افغانستان، سوریه و فلسطین رشد می یابد. این گونه هم در ایران به بنه معروف است.

گونه Khinjuk

با نام مترادف P.Integermia که در ایران، کشورهای آسیای میانه، پاکستان، افغانستان و هندوستان می روید. برگ های این گونه معطر و چوب آن صنعتی است.

گونه Oleosa

اصل این گونه از آسیای شرقی است. در زمان های بسیار قدیم از میوه آن یک نوع روغن معطر برای خوشبو کردن برخی از داروها استخراج می شد.

 گونه های درخت پسته انواع دیگری نیز دارد که به قرار زیر است:

• Saporthae: این گونه در کوه های آلپ رشد می یابد.
• Palalestina: فقط در فلسطین رشد می یابد.
• Orientalis: این گونه در ایران به صورت محدود وجود دارد.
• Cabolica: این گونه در اقغانستان می روید.
• Mexicana: این گونه در مکزیک دیده شده است.
• Texana: در آمریکای شمالی می روید.
• Formosana: در جزیره خود فورمز می روید.
• Phillipinensis: در کشور فلیپین می روید.
• Verestina: محل رویش این گونه نامعلوم است.
• Sinensis: در مرکز چین و جزیره فورمز می روید.

از گونه های نام برده فوق تنها سه گونه با چند زیرگونه در ایران وجود دارد. سه گونه مهم موجود در ایران از لحاظ خصوصیات گیاه شناسی به ترتیب زیر از یکدیگر تمایز می یابند. وجه اصلی تمایز این گونه ها اندازه، شکل میوه و اختصاصات مربوط به برگچه ها است.

گونه های پسته موجود در ایران

گونه P.Vera (پسته خوراکی)

پسته خوراکی بصورت درختانی کوچک در برخی استان ها از جمله سمنان، کرمان و خراسان کشت می شود. همچنین این گونه بصورت خودرو در استان های خراسان و مازندران رشد می یابد. گونه P. Vera درختی دوپایه با برگ های متناوب، بی کرک، مرکب از 2 یا 3  زوج برگچه نوک تیز با یک برگچه انتهایی است. 

میوه گونه پسته خوراکی شفت، تقریباً خشک و بصورت تخم مرغی است. مغز آن دارای طعم مطبوع و ملایمی بوده و پوشیده از یک لایه خیلی نازک به رنگ قرمز است. مغز این گونه علاوه بر دارا بودن مواد غذایی فراوان، در صنعت داروسازی نیز در گذشته در تهیه امولسیون به مصرف می رسیده که در فرمول Looch Vert بکار می رود و در استعمال خارجی می تواند به مصارفی شبیه روغن بادام شیرین برسد.

 گونه P. khinjuk (خنجک یا کلخنگ)

کلخونگ با نام علمی PISTACIA KHINJUK (در انگلیسیLentisque Bombay)، یک نوع درخت از تیره بنه و شبیه به بن می ‏باشد.  میوه این گونه دارای شباهت ‏های زیادی به بنه اما کوچک و ریزتر از آن، با پوسته ای نرم است. درخت کلخونگ یا Pistacia khinjuk گونه‏ ای از گیاهان خانواده آناکاردیسیا (Anacardiaceae) بومی مصر، غرب آسیا و مناطقی از هیمالیا است. نام این گونه (khinjuk) از نام گیاه خنجک در افغانستان گرفته شده است.

درخت خنجک یا کلخنگ دارای برگچه هایی به نسبت بزرگتر از برگچه های درخت بنه است. میوه کلخنگ به شکل تخم مرغی بسیار کوچک به طول 5mm است که بصورت نارس جمع آوری شده و با پوست به صورت خوراکی مصرف می گردد. از این گونه در ایران برای پیوند پسته معمولی بعنوان پایه استفاده می شود. درخت خنجک در مناطق جنوب، جنوب شرقی، غرب، مرکز و شرق ایران می روید.

گونه P. Atlantica (بنه یا چاتلانفوش)

درخت بنه یا پسته کوهی (پسته وحشی) با نام علمی Pistacia Atlantica، معمولاً در مناطق کوهستانی رشته کوه ‏­های زاگرس و به صورت کاملا خودرو می‏ روید. درخت بنه یکی از باارزش ‏ترین گونه ‏های گیاهی است که از دیرباز بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

درخت بنه درختی است شبیه درخت پسته معمولی، ارتفاع آن گاهاً به حدود 7 متر می رسد. این گونه دارای برگ هایی مرکب از 9 تا 11 برگچه است. این درختان گل هایی مجتمع به صورت خوشه دارند که قرمز رنگ است و در رنگرزی به کار گرفته میشود. میوه این درخت سفت و قرمز رنگ بوده و پس از رسیدن به رنگ قهوه ای درمی آید. که برای تهیه ترشی مورد استفاده قرار میگیرد. فصل گل دهی این گونه گیاهی اوائل بهار است.

 قسمت ‏های مختلف درخت پسته کوهی مانند پوست، برگ، میوه نارس و مغز دانه رسیده آن را میتوان برای مصارف متعدد خوراکی و دارویی مورد استفاده قرار داد. علاوه بر این از درخت بنه یا پسته کوهی (وحشی) به حالت طبیعی یا بر اثر ایجاد شکاف صمغ خاص و مرغوبی ترشح می‏شود که به سقز شهرت دارد. به همین دلیل گاهی این درخت را با نام درخت سقز نیز می‏شناسند. شیره شناخته شده سقز دارای خواص بیشماری است و به دلیل کاربردهای متعدد آن در زمینه‏ های مختلف دارویی، درمانی، صنعتی و غذایی (رایج ‏ترین کاربرد آن در تهیه آدامس طبیعی می‏ باشد) میتوان آن را مورد استفاده قرار داد.

از این سه گونه، گونه اول مربوط به پسته خندان بوده و گونه دوم و سوم مربوط به پسته وحشی است. در بین مردم پسته وحشی نام عمومی بنه را به خود گرفته است. در ادامه انواع پسته در ایران معرفی شده است.

انواع متفاوت پسته ایران

پسته ها از لحاظ کیفیت، طعم، رنگ مغز، اندازه، تیرگی و روشنی و همچنین رنگ پوست در نقاط مختلف ایران با نام های گوناگونی شناخته می شوند. از طرف دیگر، محل تولید آن نیز به لحاظ کیفیت در قیمت این خشکبار تاثیرگذار است. مثلا پسته دامغان به خاطر طمع مرغوب و زیادی چربی، پسته قزوین به علت رنگ سبز مغزش و پسته رفسنجان نیز به خاطر مزه و رنگ قرمز مغز و همچنین روشن بودن رنگ پوست آن جایگاه خاصی دارد. بر این اساس در ایران انواع متفاوتی از پسته وجود دارند. در ادامه هریک همراه با توضیحی بیان گردیده است: 

پسته کله قوچی

پسته کله قوچی یکی از ارقام مشهور پسته در ایران است. مغز درشت فندقی شکل و همچنین ثمردهی خوب آن موجب گسترش و محبوبیت این رقم گردیده است. زمان برداشت این محصول دهه دوم شهریور ماه است. از آنجایی که پسته کله قوچی یکی از ارقام زودگل می باشد، به همین خاطر بیش‌تر در معرض خطر سرمای دیررس بهاره و خسارت ناشی از آن قرار دارد. این رقم همچنین نسبت به کمبود آب و موادغذایی نیز حساس است. مشخصات ظاهری پسته کله قوچی یه قرار زیر است: شکل میوه آن فندقی، درصد خندانی متوسط، رنگ مغز سرخ خاکستری و رنگ پوست استخوانی سفید با تیرگی متوسط است.

پسته اوحدی (فندقی)

یکی دیگر از مهم ترین ارقامی تجاری پسته، پسته اوحدی است. این پسته معروف با اکثر مناطق پسته کاری سازگار است. به طوری که حدود ۶۰ الی-۷۰ درصد باغات پسته رفسنجان را شامل می شود. میوه این رقم از نمونه گرد و به شکل فندق است. این رقم از پسته در دهه اول شهریور ماه قابل برداشت می باشد. مشخصات ظاهری این محصول به قرار زیر است: شکل میوه کروی (فندقی)، درصد خندانی خیلی زیاد، رنگ مغز ارغوانی و رنگ پوست استخوانی کرم می­‌باشد.

پسته بادامی

میوه این نوع از پسته در ایران بادامی شکل، ریز و خنجر مانند است و رنگی کدر دارد. پسته بادامی جزو ارقام زود گل است. این نوع پسته در نیمه اول مرداد ماه قابل برداشت است. لذا یکی از ارقام خیلی زودرس به شمار می آید.

پسته احمدآقایی

یکی از نمونه های جدید پسته تجاری ایران، پسته احمدآقایی است. عملکرد بالا و زمان کم لازم برای برداشت از ویژگی های بارز این نوع از پسته است. هند و یونان از جمله کشورهای خواهان پسته احمدآقایی هستند. رنگ سفید پوست آن و قرمزی مغز این محصول، احمد آقایی را به عنوان یکی از بهترین نوع پسته ها معروف ساخته است. این پسته در تقسیم بندی های ذکر شده جزو ارقام متوسط گل و دیررس محسوب می شود. مشخصات ظاهری پسته احمدآقایی یه قرار زیر است: شکل میوه مستطیلی کشیده (بادامی)، درصد خندانی زیاد، رنگ مغز ارغوانی و رنگ پوست استخوانی خیلی روشن.

پسته ممتاز

میوه های پسته ممتاز به شکل بادام است و از مغز خوشمزه تری نسبت به سایر ارقام تجاری برخوردار است. این نوع پسته از ارقام زودگل و دیررس بوده و در دهه سوم شهریور ماه قابل برداشت است.

پسته سفید نوق 

پسته سفید نوق یکی از پسته های قدیمی رفسنجان است و مخصوصا در منطقه نوق که آب و هوای گرمتری نسبت به رفسنجان دارد، گسترش بیشتری یافته است. میوه این رقم بادامی شکل است و از ارقام زودگل و دیررس به شمار می آید. زمان برداشت پسته سفید نوق، دهه سوم شهریور ماه است.

پسته قزوینی

پسته قزوینی همانطور که از اسم آن مشخص است مربوط به منطقه قزوین است. این پسته در آنجا به نام پسته کله بزی نیز معروف است. این پسته از میوه بادامی شکل، ریز و مغز نسبتاً سبز رنگ برخوردار است. از آنجایی که این پسته در اواسط مرداد ماه قابل برداشت است از ارقام زودرس محسوب می شود.

پسته شاه پسند دامغان

پسته شاه پسند یکی از ارقام معروف تجاری پسته در منطقه دامغان است که از میوه بادامی شکل برخوردار است. پسته شاه پسند از ارقام دیرگل و متوسط رس است که در دهه دوم شهریور ماه قابل برداشت می باشد.

پسته خنجری دامغان

پسته خنجری دامغان به شکل بادام است. تنها قسمت انتهایی دو لبه پوست این پسته به خنجر شباهت دارد و از این رو به آن پسته خنجری گفته می شود. این نوع بسته در بازار از نظر کیفیت چندان وجه تمایز مشخصی با نوع بادامی ندارد. لذا غالبا به صورت مخلوط با آن به بازار عرضه می گردد.

زیرگونه های متعدد بنه

زیرگونه p. atlantica supsp. Cabolica

ویژگی اصلی این زیر گونه برگچه های نیزه ای است که در انتها باریک شده و طول آن ها 4-3 برابر عرض آن ها است. برگچه های این گونه بیضی تخم مرغ شکلی درازی است. این زیرگونه بیشتر در نواحی مرکز و جنوب شرقی کشور رشد می یابد و بندرت در نواحی کردستان دیده می شود. این زیرگونه تقریباً پراکنده ترین و مشهورترین زیر گونه پسته وحشی موجود در کشور است.

زیر گونه p. atlantica supsp. Kurdica

ویژگی اصلی این زیر گونه برگچه های چرمی و گوشتی است که دارای قاعده ای پهن، انتهائی باریک و حاشیه ای راست است. ابعاد این گونه 3/5×8 و ابعاد میوه آن 10-8×8-5 میلیمتر است. این زیر گونه بیشتر در نواحی شمال شرقی، غرب و مرکز ایران یافت شده و در جنگل های استان کردستان نیز به وفور وجود دارد.

زیر گونه p. atlantica subsp mutica

این زیر گونه مهمترین زیرگونه بنه است. دارای برگ هایی چرمی و کوچک با ابعاد 2-1/5×4 سانتی متر و حاشیه محدبی است. میوه این گونه کوچک است ( حدود 7 میلی متر ). این زیر گونه مشهورترین نوع بنه در ایران است که تقریباً در تمامی نقاط کشور یافت می شود.

پراکندگی درخت بنه در سطح کشور

نحوه پراکندگی گونه های مختلف درخت بنه در زیر تشریح شده است.

زیرگونه کابولیکا

• استان هرمزگان: بندرعباس (کوه گنو)، شیب شمالی کوه های برخون (شمال فرقان) بین حاجی آباد و سیرجان، سمال سانده، باغستان (ده دم تنگ)
• استان کرمان: نرسیده به سیرجان، بم  (جیرفت، جازموریان)، کرمان به زاهدان (تنکه نادر).
• استان سیستان و بلوچستان: 50 کیلومتری جنوب زاهدان (جاده میرجاوه) 60 تا 70 کیلومتری جاده خاش به بزمان، کوه های بزمان (بین ایرانشهر و بم)، زاهدان (گوربند) چاه بهار و شیب شرقی کوه تفتان از سنگاه.

زیرگونه موتیکا

این زیرگونه تقریبا پراکنده ترین و مشهورترین زیر گونه پسته وحشی موجود در کشور است.

• استان آذربایجان: 30 کیلومتری جنوب غربی خلخال
• استان اصفهان: 58 کیلومتری جنوب شرقی سمیرم، پادنا، 60 کیلومتری شرق شهر-(چاه قنداب)، بوئین، فریدونشهر، پل کله شهرضا
• استان چهارمحال و بختیاری: لردگان، آرمند، بروجن، لردگان، ناقان، نته سیا در منطقه فنلاورد.
• استان یزد: تفت
• استان کهیلیویه و بویر احمد: دوگنبدان به چرام، یاسوج بین بهبهان- دوگنبدان میمند.
• استان فارس: غرب نور آباد، نهریز، سروستان، اصطهبانات به نیریز، تنگه هرمانی،
• استان کرمان: نیز به کهت، ده بکری، بافت، بافت به سلموئیه.
• استان خراسان: نیشابور به کاشمر
• استان سمنان: منطقه توران (دره نهر در شمال کوه پیغمیر)
• استان تهران: کوه دشته، دره ورد آورد، کوه های قم، کوه های جنوب غربی جاجرود.

زیرگونه کوردیکا

• استان آذربایجان: ارومیه- جزیره قویون داغی، دریاچه ارومیه، جزیره اسپیره، نقده دره قاسملو.
• استان کرمانشاه: کرمانشاه (والاهو)
• استان ایلام: جنگل های اطراف ایلام
• استان لرستان: خرم آباد، دریاچه گهر، شنول آباد به الیگودرز، درود، بیشه سفید دشت، کوه دشت، اشتران کوه
• استان کهکیلویه و بویراحمد: جاده یاسوج – فهلیان، یاسوج، کاکان.
• استان تهران: الموت (شیرکوه)

پراکندگی درخت بنه در کردستان

شیره درخت بنه

درختان بنه در مجاری تراونده خود در قسمت خارجی پوست داخلی دارای ماده صمغ مانندی هستند که در صورت وارد نمودن شکافی به پوسته درخت، بصورت مایع غلیظی از آن تراوش می کند. در گذشته تصور می کردند که این مجاری تراونده صمغ در داخل چوب قرار دارند. لذا برای تهیه صمغ، شیاری ایجاد می کردند که از پوست درخت می گذشت و تا داخل چوب ادامه می یافت.

تراوش صمغ با شروع فعالیت کامبیوم و باز شدن برگ ها صورت می گیرد و در ماه های تیر و مرداد به حداکثر خود میرسد. سپس با آغاز دوره استراحت درخت، رو به کاهش نهاده و در زمستان که درخت در حال استراحت است به کلی متوقف می شود.

میزان تولید صمغ بسته به شرایط آب و هوایی در رطوبت، نور، حرارت و بارندگی متغییر است. در تابستان های معمولی و خشک، تراوش صمغ به صورت مرتب ادامه می یابد. وزش بادهای گرم یا آفتاب زدگی و … گاهی به پوست درخت آسیب وارد می کند و ممکن است سبب کاهش میزان تراوش صمغ گردد. همچنین در صورت شدید بودن، تراوش صمغ را به طور کلی متوقف سازد.

با توجه به تحقیقات انجام شده در فرانسه بر روی درختان صمغ ده (رزین دار) رشد تاج نیز با افزایش صمغ ارتباط مستقیم دارد. عملیات پرورش جنگل نیز در افزایش صمغ ارتباط مستقیم دارد. زیرا نفوذ گرما و نور در داخل جنگل زمینه صمغ دهی درختان را فراهم می سازد. از دیگر عوامل موثر در افزایش محصول صمغ میتوان به قطر تنه درخت، شکل ظاهری و… اشاره نمود.

مشتقات شیره بنه

شیره بنه مایعی با ویسکوزیته بالا بوده که معمولاً به رنگ سبز مایل به زرد یا خرمایی کمرنگ است. در اثر تقطیر شیره بنه، مایعی در حدود 20-15 درصد حاصل می گردد که به تربانتین شهرت دارد. باقی مانده تقطیر که عمدتاً شامل اسیدهای رزینی و ترکیبات سنگین می باشد به غلط بعنوان کلوفان مشهور است. بررسی های انجام شده نشان می دهد که اجزاء بخش رزینی شیره بنه با ترکیبات کلوفان (بخش جامد صمغ درختان سوزنی برگ مانند کاج) تفاوت زیادی دارد. لذا کاربرد نام کلوفان برای رزینی های شیره بنه چندان صحیح نمی باشد.

تربانتین

تربانتین ها عبارت از ترکیبات طبیعی با حالت نرم و نیمه جامد می باشند که از انحلال یک یا چند ماده رزینی در مخلوطی از ئیدروکربورهای مایع تشکیل یافته اند. کلمه تربانتین امروزه به صمغ های تیره کاج اختصاص داده شده است. زیرا گیاهان مفیدی که از نظر سهولت تهیه تربانتین دارای اهمیت خاص می باشند، عمدتاً اختصاص به تیره کاج مخصوصاً جنس PINUS دارد.

تربانتین ترکیبات هیدرو کربوری فرار شیره بنه بوده که حاوی مواد شیمیایی بسیار باارزشی است که متاسفانه معمولاً در برداشت بومی و در مرحله پروراندن سقز به روش سنتی قسمت اعظم تربانتین در اثر حرارت تبخیر و از دسترس خارج می گردد. ولی در روش صنعتی استحصال سقز در کارخانه تبدیلی، تربانتین موجود در شیره خام استخراج شده و به مصارف متعددی می رسد.

تربانتین دارای مزه تلخ و تندی بوده و بوی شیره نیز از همین ماده ناشی می شود و در اثر کهنه شدن، بوی آن تندتر و نامطبوع تر می گردد. در قدیم الایام تربانتین بعنوان حلال در صنایع مختلف نظیر رنگ و کفش بکار می رفته ولی امروزه این کاربردها عمدتاً با محصولات نفتی جایگزین شده اند. تربانتین تجارتی در بازارهای دنیا در حال حاضر عمدتاً به علت وفور درختان کاج از این درختان تهیه می شود.

خواص پسته

پسته به عنوان یکی از اقلام آجیل شناخته میشود و مورد مصرف قرار میگیرد. مصرف پسته دارای خواص بسیار زیادی است. در اینجا به بررسی برخی از خواص پسته پرداخته ایم:

• پسته دارای مقدار زیادی آنتی اکسیدان است.
• مصرف پسته سبب بهبود سیستم ایمنی بدن میگردد.
• پسته دارای خاصیت ضد میکروبی است.
• مصرف پسته برای افرادی که دچار بیماری های قلبی هستند مفید است.
• مصرف پسته سبب افزایش کلسترول شده و از مسدود شدن رگ ها جلوگیری میکند.
• مصرف پسته سبب کنترل چربی و فشار خون میگردد.
• مغز پسته به علت داشتن آهن، خون ساز است.
• پسته سبب تقویت سیستم قلبى و عروقى و دستگاه گوارش میشود.
• پسته نسبتاً کم کربوهیدرات بوده و پروتئین بالایی دارد.
• پسته از نظر فیبر نیز بسیار غنی است.
• پسته منبع غذایی خوبی از ویتامین B6 است. 
• پسته دارای مقدار زیادی آنتی اکسیدان است.

---

منابع

• بن بنک
• شبکه گیاهی ایران
• بویر نیوز
• شبکه اطلاع رسانی
• سبزدونه
• خشکبار نمونه

---

مطالب مرتبط

• تفاوت بنه و کلخونگ
• شناخت میوه درخت بنه
• خواص سقز طبیعی – بنیشت